Салярыс (на белорусском языке) - Станислав Лем

Я затрымаўся ў нiжнiм калiдоры. Я баяўся нават падумаць, што мы зноў будзем зняволеныя ў сваёй кабiне, як у турме, адзiн на адзiн з Акiянам.

- Хэры, - сказаў я, - ведаеш... я схадзiў бы ў бiблiятэку... Ты не супраць?

- Добра, я пашукаю што-небудзь пачытаць, - адказала яна з напускной жвавасцю.

Я адчуваў, што ад учарашняга дня мiж намi ўтварылася нейкая трэшчына i што трэба праявiць хоць крыху чуласцi, але не мог пераадолець абыякавасцi. Нават не ўяўляю, што магло б вывесцi мяне з гэтай апатыi. Мы вярталiся па калiдоры, затым па схiле спусцiлiся ў маленькi тамбур з трыма дзвярыма, памiж iмi за шклом раслi вазоны.

Сярэднiя дзверы, што вялi ў бiблiятэку, былi з абодвух бакоў абабiты шурпатай штучнай скурай; адчыняючы iх, я кожны раз стараўся не зачапiць яе. У вялiкай круглай зале з бледна-срабрыстай столлю, з сiмвалiчнымi выявамi сонечнага дыска было крыху халадней.

Я дакрануўся рукой да збору класiчных прац па салярыстыцы i ўжо хацеў дастаць першы том Гiзэ, той, з гравюрай на франтыспiсе, якую прыкрывала папяросная папера, але раптам убачыў не заўважаны раней тоўсты, восьмага фармату том Гравiнскага.

Я ўсеўся ў крэсла. Было цiха. За крок ад мяне Хэры гартала нейкую кнiжку, я чуў шамаценне старонак. Даведнiк Гравiнскага, якi студэнты звычайна выкарыстоўвалi як звычайную "шпаргалку", уяўляў зборнiк усiх салярыстычных гiпотэз, размешчаных па алфавiце: ад "Абiялагiчнай" да "Ядзернай". Кампiлятар Гравiнскi, якi нiколi нават не бачыў Салярыс, капаўся ва ўсiх манаграфiях, пратаколах экспедыцый, у даўнiх запiсах i данясеннях, нават уважлiва вывучыў вытрымкi з прац планетолагаў, якiя займалiся iншымi сусветамi. Ён склаў каталог з фармулёўкамi, такiмi кароткiмi, што iхняя лапiдарнасць часам пераходзiла ў трывiяльнасць, бо губляўся тонкi, складаны ход думкi даследнiкаў. Зрэшты, праца, задуманая як энцыклапедычная, аказалася проста кур'ёзам. Том выйшаў дваццаць гадоў таму, i за гэты час з'явiўся цэлы стос новых гiпотэз, якiя не ўвайшлi нi ў адну кнiгу. Я праглядаў алфавiтны паказальнiк аўтараў, нiбыта спiс загiнуўшых, - большасць памерлi ўжо, а сярод жывых бадай нiхто ўжо не працаваў у салярыстыцы. Такое багацце думак стварала iлюзiю, што хоць нейкая гiпотэза можа быць слушнай, немагчыма было ўявiць, што рэчаiснасць не адпавядае мiрыядам меркаванняў, выкладзеных тут. У сваёй прадмове Гравiнскi падзялiў на перыяды вядомыя яму шэсцьдзесят гадоў салярыстыкi. Пад час першага, пачатковага перыяду даследавання планеты Салярыс нiхто, уласна, не вылучаў гiпотэз. Тады iнтуiтыўна, як падказваў "здаровы сэнс", лiчылася, што Акiян - мёртвы хiмiчны кангламерат, пачварная глыба, сцюдзянiстая маса, якая абмывае планету i стварае дзiўныя ўтварэннi дзякуючы сваёй квазiвулканiчнай дзейнасцi. Акрамя таго, спантанны аўтаматызм працэсаў стабiлiзуе непастаянную арбiту планеты, накшталт таго, як маятнiк захоўвае нязменнай плоскасць свайго руху. Праўда, праз тры гады Машанон выказаў меркаванне, што "сцюдзянiстая машына" па сваёй прыродзе нагадвае штосьцi жывое. Але Гравiнскi датаваў перыяд бiялагiчных гiпотэз дзевяццю гадамi пазней, калi большасць вучоных стала падзяляць думку Машанона. Наступныя гады вылучылi новыя тэорыi жывога Акiяна, надта складаныя, дэталёва распрацаваныя, падмацаваныя бiяматэматычным аналiзам. Трэцi перыяд быў часам распаду адзiнага фронту вучоных.

З'явiлася шмат школ, якiя часам адчайна змагалiся мiж сабой. Гэта быў час дзейнасцi Панмалера, Штробля, Фрэйгаўза, Ле-Грэя, Асiповiча. Уся спадчына Гiзэ была раскрытыкавана. З'явiлiся першыя атласы, каталогi, стэрэафотаздымкi асiметрыяд, якiя да гэтага часу лiчылiся ўтварэннямi, што не паддаюцца вывучэнню. Пералом наступiў дзякуючы новай апаратуры з дыстанцыйным кiраваннем, яе накiроўвалi ў бурлiвыя глыбiнi велiканаў, якiя маглi выбухнуць у любую секунду. Пад час шумных агульных спрэчак чулiся асобныя нясмелыя галасы мiнiмалiстаў: нават калi не ўдасца наладзiць славуты "кантакт" з "разумнай пачварай", то вывучэнне застылых гарадоў мiмоiдаў i шарападобных гор, якiя Акiян вывяргае, каб зноў праглынуць, даюць магчымасць атрымаць безумоўна каштоўныя хiмiчныя i фiзiка-хiмiчныя даныя, новыя звесткi аб малекулах-гiгантах. Менавiта ў гэты перыяд з'явiлiся актуальныя да нашых дзён каталогi тыповых пераўтварэнняў, бiяплазматычная тэорыя мiмоiдаў Франка, хоць i адкiнутая як фальшывая, яна да гэтага часу засталася ўзорам шырынi мыслення i блiскучай логiкi.

Тыя трыццаць з гакам гадоў, што лiчацца "перыядам Гравiнскага", былi часам наiўнай маладосцi, стыхiйнага аптымiстычнага рамантызму, нарэшце, сталай салярыстыкi, пазначанай першымi скептычнымi галасамi. Ужо напрыканцы дваццацiгоддзя ўзнiклi гiпотэзы пра псiхалагiчны характар Акiяна. Гэта было вяртанне да першых калоiдна-механiстычных тэорый, як бы працяг iх. Тады пошукi праяў свядомай волi, мэтанакiраванасцi працэсаў, дзеянняў, матываваных унутранымi патрэбамi Акiяна, былi аб'яўлены аберацыямi цэлага пакалення вучоных. З часам гэтыя доказы былi разбiтыя з публiцыстычным iмпэтам, што падрыхтавала грунт для цвярозых, аналiтычна абгрунтаваных, сканцэнтраваных на скрупулёзнай фактаграфii даследаванняў групы Халдана, Iянiдаса, Столiва. Гэта была эпоха iмклiвага разбухання архiваў, мiкрафiльмаў, картатэк вялiзнай колькасцi экспедыцый, якiя мелi багата розных прыбораў, самапiсцаў-рэгiстратараў, аптыметраў, зондаў - усяго, што толькi магла даць Зямля. Былi гады, калi ў даследчай працы прымала ўдзел адначасова больш за тысячу чалавек. Тэмп бясконцага нагрувашчвання матэрыялаў усё яшчэ нарастаў, а iмпэт вучоных пайшоў ужо на спад. Яшчэ ў аптымiстычны перыяд пачаўся заняпад эксперыментальнай салярыстыкi, часавыя рамкi якога цяжка вызначыць.

Гэты перыяд характарызавалi найперш такiя яркiя, смелыя iндывiдуальнасцi, як Гiзэ, Штробль або Севада. Севада - апошнi з вялiкiх салярыстаў - загiнуў пад час таямнiчых абставiн у раёне паўднёвага полюса планеты. Памылка, якую ён дапусцiў, недаравальная нават навiчку. На вачах сотнi назiральнiкаў ён скiраваў лятальны апарат, якi ляцеў нiзка над Акiянам, у глыбiню "мiгценнiка", што адкрыта саступаў яму дарогу. Казалi пра раптоўны прыступ слабасцi, страту прытомнасцi або няспраўнасць руля, на самай жа справе, як я цяпер думаю, гэта было першае самагубства, першы адкрыты выбух роспачы.

I не апошнi. Але ў Гравiнскага пра гэта нiчога не сказана, я сам згадваў даты, факты i падрабязнасцi, калi гартаў пажоўклыя старонкi.

Зрэшты, патэтычных замахаў на ўласнае жыццё пазней не было. Знiклi яркiя iндывiдуальнасцi. Нiхто не даследаваў, чаму тыя або iншыя вучоныя прысвячаюць сябе пэўнай сферы планеталогii. Людзi з вялiкiмi здольнасцямi i моцнай сiлай волi нараджаюцца дастаткова часта, але прадбачыць iх жыццёвы выбар немагчыма. Iх удзел або iгнараванне пэўнай галiны даследчай працы залежаць, бадай, толькi ад магчымых тут перспектыў. Па-рознаму ацэньваючы класiкаў салярыстыкi, нiхто не можа аспрэчыць iх велiч, а часам i генiяльнасць. Найлепшых матэматыкаў, фiзiкаў, знакамiтых людзей у галiне бiяфiзiкi, тэорыi iнфарматыкi, электрафiзiялогii цэлыя дзесяцiгоддзi прываблiваў да сябе маўклiвы велiкан. I раптам армiя даследнiкаў з кожным годам пачала губляць сваiх палкаводцаў. Засталася шэрая, безаблiчная маса цярплiвых збiральнiкаў, кампiлятараў, таленавiтых эксперыментатараў, але ўжо не было шматлiкiх, задуманых у маштабе планеты, экспедыцый, смелых абагульняючых гiпотэз.