Карера (на белорусском языке) - Андрэ Моруа

Аднаго разу ранiцай, прыйшоўшы да яго снедаць, я заўважыў у кутку пачцiвага юнака, якi раскладваў старыя часопiсы. Шалон адрэкамендаваў яго: "Мой сакратар". Гэта быў тоненькi зграбны хлопец, выпускнiк бiблiятэчнага iнстытута.

Праз некалькi дзён Шалон прызнаўся нам, што плацiць яму трыста франкаў у месяц, i гэта немалы выдатак. "Але, - дадаў ён з пакорнасцю, - цяжка такiм людзям, як мы, абыходзiцца без сакратара".

* * *

Вайна 1914 года гвалтам перайначыла жыццё кожнага. Бельтара стаў драгунам, Фабер - лётчыкам у Салонiках. Ламбер-Леклерк, паранены на фронце, вярнуўся з гонарам у Палату i заняў пост памочнiка мiнiстра. Шалон, пабыўшы салдатам пры iнтэнданцтве, быў адклiканы аддзелам прапаганды i закончыў вайну ў Парыжы на вулiцы Францыска Першага. Пасля дэмабiлiзацыi ён зрабiў мне i Фаберу шэраг важных паслуг, бо праз доўгую адсутнасць мы страцiлi кантакты з цэнтрам, ён жа, наадварот, заваяваў ласку новых i магутных сяброў.

Бельтара быў узнагароджаны баявым ордэнам, Фабер таксама, яшчэ раней. Ламбер-Леклерк дабiўся ад свайго калегi з ведамства мастацтваў, каб мяне ўключылi ў першыя пасля перамiр'я цывiльныя спiскi ўзнагароджаных. У мой гонар "Саюз пяцi" наладзiў цудоўны абед у рэстаране расейскiх эмiгрантаў - iкра, асятрына, "водка". Музыканты ў шаўковых кафтанах выконвалi цыганскiя песнi. Нам здалося (не iначай, як пад уплывам сумных мелодый), што ў той вечар Шалон крыху зажурыўся.

Я вяртаўся назад разам з Фаберам, якi жыў непадалёку ад мяне. Была прыгожая зiмовая ноч. Праходзячы праз Елiсейскiя Палi, мы ўспамiналi Шалона.

- Ах, небарака, - заўважыў я, - як гэта цяжка ў яго гады, азiрнуўшыся ў мiнулае, бачыць там адну пустату!

- Ты думеш, ён гэта ўсведамляе? - запытаў Фабер. - Алiмпiйская бесклапотнасць!

- Не ведаю. Па-мойму, яго жыццё нейк раздвойваецца. Калi ўсё добра, усюды запрашаюць, усюды прымаюць, ён забывае, што нiчога для гэтага не зрабiў. Але ў глыбiнi душы адчувае. Няясная трывога заўсёды пры iм i часам прабiваецца наверх, калi навокал занадта спакойна... Скажам, калi сёння вечарам вы ўсе з радасцю абмяркоўвалi мой твор, а я выступаў з тлумачэннем, ён, напэўна, заўважыў, што аб iм нiхто нi слова.

- Ёсць людзi, у якiх няма зазнайства, а значыцца, i зайздрасцi.

- Безумоўна, але Шалон не з такiх. Для гэтага трэба быць альбо вельмi сцiплым i казаць сабе: "Гэтыя рэчы не для мяне", альбо вельмi гордым i думаць: "Мне iх не трэба". Шалон хоча мець усё, але ён больш гультай, чым славалюб. Павер, становiшча вартае жалю.

На гэтую тэму мы гаварылi доўга. Кожны з нас ставiўся да яго паблажлiва. Кантраст памiж яго бясплоднасцю i нашай пладавiтасцю рабiў нас чуллiвымi, спагадлiвымi, i мы шкадавалi Шалона.

Назаўтра Фабер i я пайшлi ў мiнiстэрства да Ламбер-Леклерка.

- Ёсць у нас адна iдэя, - сказаў я яму, - з'явiлася ўчора, калi мы з табой развiталiся. Цi не здаецца табе, што Шалону непрыемна бачыць нас усiх чатырох з ордэнамi i медалямi, а самому заставацца абдзеленым? Якое гэта мае значэнне? Нiякага, вядома, як i многае на свеце, - гэта толькi сiмвал. А раз яно не мае значэння, то чаму б гэты сiмвал не начапiць на грудзi Шалону?

- Я не маю нiчога супраць, - адказаў Ламбер-Леклерк, - але ж патрэбны заслугi.

- Што? - запратэставаў намеснiк мiнiстра, развалiўшыся ў кутку канапы. Не мог я сказаць такога глупства.

- Ну, тут ужо выбачай. Магу спаслацца на Фабера... Ты сказаў: "Патрэбен хоць бы нейкi выгляд заслуг".

- Гэта магчыма, - прамовiў Ламбер-Леклерк. - Я не служыў у ведамстве мастацтваў i пры ўсiм жаданнi не мог бы яго прасунуць, але я вам сказаў, што, калi б Шалон захацеў прайсцi ў мяне па спiску забеспячэнцаў, зрабiць гэта вельмi легка.)

- Ён жа не iдыёт, - iзноў загаварыў расказчык. - Але i тое добра, што ты яго не прымушаў. Па спiсках памяцi паэта Эжызiпа Маро Шалон усё ж атрымаў ордэн. Прапануючы яму падпiсаць заяву, я меў неасцярожнасць заўважыць (бо трошкi злаваўся, што ён лiчыць гэта натуральным), колькi мы мелi турбот, каб зрушыпь справу з месца.

- Няўжо? - спахмурнеў ён. - А я думаў, гэта вельмi проста.

- Вядома, проста, каб у цябе былi заслугi...

Ён здзiвiўся з такой шчырасцю, што я адразу змоўк.

* * *

Яго сябры i прыхiльнiкi справiлi яму гучны банкет. Ламбер-Леклерк прывёў мiнiстра асветы, праслаўленага прамоўцу. Былi там два акадэмiкi, яшчэ адзiн з Акадэмii Ганкураў, актрысы, мастакi i некалькi свецкiх львоў. Ва ўсiх быў цудоўны настрой. Чалавек - iстота добразычлiвая, калi ён спакойны i не зайздросцiць. Шалон, якi нiкому не замiнаў, быў кожнаму сiмпатычны, i раз ужо знайшлася магчымасць паспрыяць яго шчасцю, усе з радасцю ўзялiся гэта рабiць. Тыя, хто быў там, разумелi i адчувалi, што герой гэтага свята - фiкцыя, iлюзiя, створаная iх уяўленнем. Яны былi нават удзячны Шалону за тое, што яго iснаванне залежала ад iх ласкi, i смакавалi ў няпэўным зiхаценнi яго поспеху сваю ўласную магутнасць, тое, што яны з нiчога зляпiлi фiгуру. Людовiк Чатырнаццаты любiў людзей, цалкам яму абавязаных, i гэта каралеўская рыса ўласцiва многiм абраннiкам лёсу.

Калi ўсiм прысутным падалi салодкае, хтосьцi з паэтаў прачытаў прыгожыя вершы. Мiнiстр сказаў кароткае слова: тэмпераментна, складна i з гумарам. Ён гаварыў аб сцiплым i глыбокiм уплыве Шалона на сучасную французскую лiтаратуру, аб яго красамоўстве, аб Рываролi i Малармэ. Госцi стоячы вiталi героя вечара. Нарэшце з чароўнай непасрэднасцю хораша выступiў Шалон. Яго слухалi ўважна ў атмасферы агульнай узрушанасцi. Банкет удаўся на славу.

Выйшаўшы, я пасадзiў Шалона ў сваю машыну i сказаў яму:

- Добра, вельмi добра.

Ён усмiхнуўся шчаслiвы:

- О! Надзвычайна! I самае прыемнае, што ўсё рабiлася шчыра, ад душы.

I, ведаеце, ён не памыляўся.

* * *

З таго часу кар'ера Шалона набыла iмпэт. Яго жыццёвы шлях стаў гладкiм i шырокiм, як уезджаная магiстраль. Нiякiх перашкод! Нi разу не ўпаў, не паслiзнуўся. Перавага нiкчэмнасцi ў тым, што яе нельга ўшчамiць. I мы з задавальненнем прадбачылi ўжо стужку Ганаровага Легiёна на шыi нашага друга. Ужо ў некаторых сяброўскiх дамах пачалi гаварыць, што трэба яго прасунуць у Акадэмiю. Герцагiня дэ Т... нясмела намякнула аб гэтым аднаму акадэмiку, вялiкаму майстру выбарчых спраў, i той сказаў ёй: "Так, так, мы думаем, але пакуль што яшчэ ранавата". З кожным днём на твар Шалона ўсё выразней клалася тая пагодлiвая яснасць, што паходзiць ад спакойнай мудрасцi цi ад сытага гультайства, якiя, мiж iншым, нярэдка зблiжаюцца.

У самую пару яго росквiту Шалонам зацiкавiлася мiсiс Пэкс. Глэдзiс Ньютан Пэкс была багатай прыгожай амерыканкай, якая, як амаль усе амерыканкi, багатыя i прыгожыя, праводзiла (i цяпер праводзiць) большую частку года ў Францыi. Яна мае раскошную кватэру на вулiцы Францыска Першага i асабняк на поўднi. Яе муж, Уiльям Ньютан Пэкс, з'яўляючыся старшынёй праўлення Ўнiверсальнай Каўчукавай Кампанii i некалькiх чыгунак, прыязджае ў Эўропу толькi на адпачынак.

Усе мы даўно ведалi мiсiс Пэкс, заўзятую прыхiльнiцу мастацтваў, якая захаплялася лiтаратурай, жывапiсам i навейшай музыкай. Яна шмат увагi аддала Бельтара, калi той яшчэ толькi пачынаў: купляла яму палатно, папрасiла намаляваць яе партрэт i заказала партрэт мiсiс Джэрвiс, праз якi ён праславiўся. Два гады яна расхвальвала сваiм знаёмым Бельтара, арганiзавала выстаўку яго карцiн, давала абеды ў яго гонар i, нарэшце, запрасiла Бельтара правесцi зiму ў яе асабняку ў Напулi на беразе мора, каб ён мог спакойна працаваць.

Потым да Бельтара прыйшоў поспех, а поспех - гэта тая мяжа, за якой канчаецца вялiкая дружба мiсiс Пэкс. Жанчына яна з розумам, але ў сваёй любвi да мастацкiх рэчаў трымалася поглядаў некаторых бiржавых спекулянтаў, што баяцца стабiльных каштоўнасцей i хапаюцца за дробныя акцыi, невядомыя шырокай публiцы, аб якiх яны ўжо маюць па сакрэту пэўныя звесткi. Яна любiць пiсьменнiка, якога не друкуюць, драматурга невыразнага, п'еса якога разы тры праскочыла ў авангардысцкiм тэатры, кампазiтара, накшталт Эрыка Сацi, пакуль той не прыдбаў сабе вучняў, альбо эрудытаў рэдкага профiлю, якiх-небудзь санскрытолагаў цi даследчыкаў старажытнага кiтайскага жывапiсу.

Праўда, мушу адзначыць, яна нiколi не апякала людзей нiкчэмных i пасрэдных. У яе быў i спрыт i густ. Але страх перад банальным, агульнадаступным, мог яе адштурхнуць нават ад дасканалага. Я не ўяўляю, каб Глэдзiс Пэкс магла любiць Талстога альбо Бальзака. Адзенне ёй шыюць у найлепшых атэлье, яна не будзе насiць плацця, нават самага прыгожага i якое ёй падабаецца, калi ўбачыць у iншых такога ж фасону. Са сваiмi пiсьменнiкамi i мастакамi яна абыходзiцца гэтак жа: адае iх слугам, як толькi яе сябры прывыкнуць да iх.

Мабыць, я нясу адказнасць за тое, што нацэлiў яе ўвагу на Шалона. Неяк раз вечарам на абедзе ў Элен дэ Тыянж мяне пасадзiлi з ёю поплеч. I здарылася так, што гутарка зайшла пра яго, i я неасцярожна сказаў: не, ён нiколi не друкаваўся, але задумы ў яго грандыёзныя, i нават ёсць пачатыя работы.

- Вы iх бачылi?

- Так, але гэта яшчэ толькi нататкi. Няма пра што гаварыць.

Я сказаў без усякага намеру, аднак iменна тое, што магло больш за ўсё спакусiць мiсiс Пэкс. Адразу ж пасля абеду яна затрымала Шалона недзе ў кутку i, нягледзячы на ўсе спробы Элен iх разлучыць (гаспадыня не прызнавала манаполiй у сваiм салоне), не адпускала яго ўвесь вечар. Я назiраў за iмi здалёк. "Гэта трэба было прадбачыць, - разважаў я... - Ва ўсякiм разе Шалон iдэальны аб'ект для эксперыментаў мiсiс Пэкс. Яна шукае неапублiкаванага, невядомага, схаванага ад вачэй... I вось перад ёю прадмет яе мар: пiсьменнiк без чытачоў, таямнiчы аўтар яшчэ ненапiсаных кнiг. Фiзiк, якi паступова разрэджвае паветра ў закрытай пасудзiне, iмкнецца да абсалютнай пустаты. Глэдзiс Пэкс, адзiн за адным мяняючы сваiх падапечных па прынцыпу найменшай прадукцыйнасцi, наблiжаецца да нуля. I ў Шалоне яго знаходзiць. Гэта цудоўнае супадзенне дзвюх блiзкiх тэндэнцый павiнна абаiх ашчаслiвiць. Выходзiць, я iм памог".