Буранны паўстанак (на белорусском языке) - Чингиз Айтматов

Успомнiлася Едыгею, як да таго, калi паявiлiся на перагонах снегаачышчальнiкi - i тыя, што б'юць тугiм струменем, i тыя, што зграбаюць яго, i ўсялякiя iншыя, - давялося iм з Казангапам пазмагацца з заносамi на пуцях, можна сказаць, не на жыццё, а на смерць. А нiбыта зусiм нядаўна гэта было. У пяцьдзесят першым, пяцьдзесят другiм гадах - лютыя зiмы стаялi. Хiба толькi на фронце даводзiлася так, калi жыццё клалася на адну нядоўгую патрэбу - на адну атаку, на адну гранату пад танк... Так i тут здаралася. Няхай нiхто цябе не забiваў. Але затое сам жыцця не шкадаваў. Колькi заносаў перакiдалi ўручную, вывалаклi валакушамi i нават мяшкамi павыносiлi, гэта на сёмым кiламетры, там дарога iдзе нiзам скрозь прарэзаны бугор, i кожны раз здавалася, што гэта апошняя сутычка з завiрушнай кругаверцю i што дзеля гэтага можна не задумваючыся аддаць самое жыццё, абы не чуць, як равуць у стэпе паравозы - iм дарогу давай!

Але снягi тыя расталi, цягнiкi тыя прамчалi, тыя гады прайшлi... Нiкому i справы няма цяпер да гэтага. Было - не было. Цяперашнiя пуцейцы прыбываюць сюды наездамi, шумлiвыя, бесклапотныя - кантрольна-рамонтныя брыгады, дык яны не тое што не вераць, не разумеюць, уцямiць не могуць, як гэта магло быць: саразекскiя заносы, а на перагоне некалькi чалавек з лапатамi. Дзiва! А каторыя i проста смяюцца: а навошта гэта трэба было, такiя пакуты браць на сябе, навошта было знясiльваць сябе - з якой нагоды? Нам бы такое - нiзавошта! Ды пайшлi вы, самi ведаеце куды, а мы ўзнялiся б - i на другое месца, ну хоць на будоўлю рушылi б цi яшчэ куды, дзе ўсё як мае быць. Колькi адрабiлi - за столькi плацi. А калi аўрал - збiрай народ, ганi звыштэрмiновыя... "На дурноце вашай выязджалi, стармоны, - дурнямi i памрэце!"

Калi страчалiся такiя "пераацэншчыкi", Казангап не звяртаў на iх увагi, быццам гэта яго не тычылася, усмiхаўся, быццам ён ведаў пра сябе нешта большае, iм не даступнае, а Едыгей - той не вытрымлiваў, узрываўся, бывала, спрачаўся, кроў сабе псаваў.

А здаралiся ж у iх з Казангапам размовы i пра тое, з чаго смяялiся цяпер гэтыя прыезджыя, i пра шмат што iншае яшчэ i раней, з сорак пятага года, i асаблiва пасля таго, як выйшаў Казангап на пенсiю, ды неяк няўдала: паехаў у горад да сына жыць i вярнуўся месяцы праз тры. Шмат пра што тады перагаварылi, як i што яно на свеце. Мудры быў чалавек Казангап. Ёсць пра што ўспомнiць... I раптам зразумеў Едыгей надзвычай выразна, з нейкай нечакана вострай горыччу, што цяпер давядзецца хiба што ўспамiнаць...

Едыгей паспяшаўся ў будку, пачуўшы, як шчоўкнуў, уключыўся мiкрафон перагаворнiка. Зашаргацела, зашумела, як у пургу, перш чым голас пачуўся.

- Едыке, ало, Едыке, - прасiпеў Шаймердзен, дзяжурны па раз'езду, - ты чуеш мяне? Адгукнiся!

- Я чую! Чую!

- Ты чуеш?

- Чую, чую!

- Як чуеш?

- Як з таго свету!

- Чаму як з таго свету?

- Ды так!

- А-а... Значыцца, стары Казангап гэта самае...

- Што гэта самае?

- Ну, памёр, значыць, - Шаймердзен сiлiўся адшукаць нейкiя другiя словы. Ну як сказаць? Значыцца, завяршыў, гэта во, ну гэта самае, свой слаўны шлях.

- Так, - коратка адказаў Едыгей.

"Вось хайван*, дурнагаловы, даўбеннiк, - падумаў ён, - пра смерць нават не можа сказаць па-чалавечы".

* Хайван - скацiна.

Шаймердзен змоўк на хвiлiну. У мiкрафоне яшчэ мацней зашоргала, зарыпела. Затым Шаймердзен прахрыпеў:

- Едыке, дарагi, толькi ты, гэта самае, галаву мне не дуры. Калi памёр, дык што ж цяпер... У мяне людзей няма. Навошта табе сядзець побач? Нябожчык, гэта самае, ад гэтага не ўстане, я так думаю...

- А я думаю, разумення ў цябе нiякага няма! - абурыўся Едыгей. - Як гэта галаву не дуры? Ты тут другi год, а мы з iм трыццаць год прарабiлi разам. Ты падумай. Сярод нас чалавек памёр, нельга, не дазволена пакiдаць нябожчыка аднаго ў пустым доме.

- А адкуль яму ведаць, гэта самае, адзiн ён цi не адзiн?

- Затое мы ведаем!

- Ну добра, не крычы, гэта самае, не крычы, стары!

- Я табе тлумачу.

- Ну што ты хочаш? У мяне людзей няма. Што там будзеш рабiць, усё роўна ноч.

- Буду малiцца. Нябожчыка буду рыхтаваць. Малiтвы буду ўзносiць.

- Малiцца? Ты, Буранны Едыгей?

- Я, а хто ж? Я ведаю малiтвы.

- Ну, скажаш, - шэсцьдзесят год, гэта самае, Савецкай улады.

- Ды пры чым тут Савецкая ўлада! Па нябожчыках моляцца спакон веку. Чалавек бо памёр, а не скацiна!

- Ну добра, малiся, гэта самае, толькi не крычы. Пашлю па Доўгага Эдыльбая, калi згодзiцца, то прыйдзе, гэта самае, заменiць цябе... А цяпер давай, сто семнаццаты падыходзiць, рыхтуй на другую запасную...

I на тым Шаймердзен адключыўся, шчоўкнуў выключацель перагаворнiка. Едыгей паспяшаўся да стрэлкi i, займаючыся сваёй справай, думаў, цi згодзiцца, цi прыйдзе Эдыльбай. I абнадзеiўся, сумленне ж ёсць усё-ткi ў людзей, калi ўбачыў, як зiхотна заззялi вокны ў каторых дамах. Сабакi забрахалi. Значыцца, жонка трывожыць, будзiць людзей.

Тым часам сто семнаццаты стаў на запасную лiнiю. З другога канца падышоў нафтапалiўны састаў - адны цыстэрны. Яны размiнулiся, адзiн - на ўсход, другi - на захад...

Была ўжо другая гадзiна ночы. Зоры ў небе разгаралiся, кожная свяцiла сама па сабе, i месяц над саразекамi стаў ярчэйшы, увачавiдкi налiваўся ўсё большай i большай нетутэйшай сiлай. А пад зорным небам далёка, бязмежна расхiнулiся саразекi, толькi абрысы вярблюдаў - i сярод iх двухгорбы волат Баранлы-Каранар - ды невыразныя плямы блiзкiх узгоркаў былi вiдны, а ўсё астатняе паабапал чыгункi акрывалася смугой, прападала ў бясконцасцi. Ды вецер не спаў, усё пасвiстваў, шаргацеў наўкол.

Едыгей то заходзiў у будку, то выходзiў, чакаў, цi не паявiцца на пуцях Доўгi Эдыльбай. I тут ён убачыў збоч ад сябе iстоту нейкую. То была лiсiца. Вочы яе адсвечвалi зеленавата i мiргатлiва. Яна панура стаяла пад тэлеграфным слупам, не наважваючыся нi наблiжацца, нi ўцякаць.

- Ты чаго тут! - прамармытаў Едыгей, жартаўлiва пагразiўшы пальцам. Лiса не спалохалася. - То глядзi! Я табе! - I прытопнуў нагой.

Лiсiца адскочыла як далей i села, павярнуўшыся да яго. Уважлiва i тужлiва глядзела яна, як падалося яму, не адводзячы воч, цi то на яго, цi то на што iншае ля яго. Што яе прывабiла, чаму яна паявiлася тут? Дзiўным падалiся Едыгею яе паводзiны. А можа, шпурнуць камянюкай, калi так, калi здабыча сама на цябе iдзе? Едыгей пашукаў на зямлi каменя як паболей. Прымерыўся i, замахнуўшыся, апусцiў руку. Камень упаў пад ногi. Нават успацеў Едыгей. Трэба ж, чаго не прыйдзе чалавеку ў галаву. Глупства нейкае. Наважыўшы забiць лiсу, успомнiў раптам, як нехта расказваў, цi то з тых прыезджых, цi то фатограф, з якiм размаўляў пра бога, цi то яшчэ хто, ды не ж, Сабiт расказваў, каб на яго, вечна ў яго розныя дзiвосы, толькi б яго слухалi, разявiўшы рот, Сабiтжан, сын Казангапа, расказваў пра пасмяротнае перасяленне душ.

Вось жа вывучылi на сваю галаву балбатуна нiкчэмнага. Паглядзець - быццам нiчога хлапец. Усё ён ведае, пра ўсё ён чуў, але толку мала ад усяго гэтага. Вучылi, вучылi па iнтэрнатах, па iнстытутах, а чалавечак выйшаў так сабе. Пахвалiцца любiць, выпiць, тосты казаць мастак, а справы няма. Пустабрэх, адным словам, таму i нiшто супроць Казангапа, хоць i дыпломам хвалiцца. Не, не ўдаўся, не ў бацьку сын. Але бог з iм, што рабiць, калi такi ўжо ёсць.

Дык вось, неяк расказваў ён, што ў Iндыi вераць, што калi чалавек памiрае, дык душа ягоная перасяляецца ў якую-небудзь жывёлiну, у любое стварэнне, хай нават у мураўя. I лiчыцца, што кожны чалавек некалi, яшчэ да свайго нараджэння, пабываў да гэтага птушкай, або зверам якiм-небудзь, цi насякомым. Таму ў iх грэх забiць што-небудзь жывое, хай сабе змяя, кобра сустрэнецца яму, не зачэпiць яе, а адно паклонiцца i саступiць дарогу.

Якiх толькi дзiвосаў не бывае на свеце. Цi праўда тое, хто яго ведае. Свет вялiкi, а чалавеку не ўсё дадзена ведаць. Вось i падумалася, калi хацеў забiць каменем лiсу: а што, калi ў ёй цяпер душа Казангапа? Што, калi, перасялiўшыся ў лiсу, прыйшоў Казангап да свайго лепшага сябра? "Што са мной? - дакараў ён сябе. - I як можа такое вярзцiся? Цьфу ты! Здурнеў дарэшты!"

I ўсё-ткi, падступаючы асцярожна да лiсiцы, ён гаварыў ёй, быццам яна магла разумець ягоную мову:

- Ты iдзi, не месца табе тут, iдзi да сябе ў стэп. Чуеш? Iдзi, iдзi. Толькi не туды - там сабакi. Iдзi з богам, iдзi сабе ў стэп.

Лiсiца павярнулася i патрухала прэч. Раз-два азiрнуўшыся, яна прапала ў цеменi.

Пакуль Едыгей здаў змену, пакуль яны з Доўгiм Эдыльбаем пагаварылi пра Казангапа, паўздыхалi, на Баранлы-Буранны прыбыло яшчэ колькi цягнiкоў. I калi, вызвалiўшыся ад усiх гэтых спраў, Едыгей пайшоў дамоў, успомнiў дарогай, што забыў тады нагадаць жонцы, дакладней, параiцца, як жа быць, дочкам сваiм ды зяцям паведамiць пра смерць Казангапа цi не трэба? Дзве замужнiя дочкi Едыгея жылi зусiм у другiм баку - пад Кзыл-Ардой. Старэйшая ў рысаводчым саўгасе, муж яе трактарыст. Малодшая жыла спачатку на станцыi пад Казалiнскiм, потым пераехала з сям'ёй блiжэй да сястры, у той жа саўгас, муж яе рабiў шафёрам. I хаця Казангап не даводзiўся iм сваяком, на пахаваннi якога абавязкова трэба быць, Едыгей лiчыў, што Казангап быў iм даражэй, чым любы сваяк. Дочкi нарадзiлiся пры iм у Баранлы-Буранным. Тут выраслi, вучылiся ў школе, у станцыйным iнтэрнаце ў Кумбеле, куды адвозiлi iх па чарзе то сам Едыгей, то Казангап. Успомнiў дзяўчынак. Успомнiў, як на канiкулы цi з канiкул вазiлi iх верхам на вярблюдзе. Малодшая спераду, бацька пасярэдзiне, старэйшая ззаду - i паехалi ўсе ўтраiх. Гадзiны тры, а зiмой дык i болей, жвавым трухам бег Каранар ад Баранлы-Бураннага да Кумбеля. А калi Едыгей не меў часу, адвозiў iх Казангап. Ён быў iм нiбы бацька. Едыгей рашыў, што ранiцай трэба даць iм тэлеграму, а там як здолеюць... Але няхай ведаюць, што няма ўжо старога Казангапа.