Буранны паўстанак (на белорусском языке) - Чингиз Айтматов

- Сын мой, родны! Я шукаю цябе кругом! - яна кiнулася да яго так, нiбы iх раздзяляла нешта непраходнае. - Я твая мацi!

I адразу ўсё зразумела i зарыдала, топчучы зямлю нагамi, горка i страшна скрывiўшы дрыжачыя губы, стараючыся супакоiцца i не ў сiлах саўладаць з сабой. Каб не ўпасцi, чэпка схапiлася за плячо сына i ўсё плакала i плакала, аглушаная горам, якое даўно навiсла i цяпер абрынулася, падмяла яе пад сябе i схавала. I, плачучы, углядалася праз слёзы, праз налiплыя пасмы сiвых мокрых валасоў, праз дрыжачыя пальцы, якiмi размазвала дарожны пыл па твары, углядалася ў знаёмыя рысы сына i ўсё хацела злавiць яго пагляд, усё яшчэ чакаючы, спадзеючыся, што ён пазнае яе, гэта ж так проста - пазнаць сваю мацi!

Але яе з'яўленне для яго нiчога не значыла, нiбы яна была тут пастаянна i кожны дзень наведвала яго ў стэпе. Ён нават не спытаў, хто яна i чаму яна плача. У нейкi момант пастух зняў з пляча яе руку i пайшоў, цягнучы за сабой неразлучнага верхавога вярблюда з ношай, на другi бок чарады, каб паглядзець, цi не вельмi далёка адбегся маладняк, што гарэзаваў на прыволлi.

Найман-Ана засталася на месцы, прысела на кукiшкi, усхлiпваючы, зацiскаючы твар рукамi, i так сядзела, не падымаючы галавы. Потым неяк сцiхамiрылася, пайшла да сына, стараючыся быць спакойнай. Сын-манкурт як нi ў чым не бывала няўцямна i раўнадушна паглядзеў на яе з-пад насунутай на вочы шапкi,i нешта як усмешка мiльгнула на яго змучаным, да чарнаты абветраным, абсiвераным твары. Але вочы, беспрасветна абыякавыя, засталiся адлучанымi ад усяго на свеце.

- Сядай, пагаворым, - цяжка ўздыхнуўшы, сказала Найман-Ана. I яны селi на зямлю.

- Ты пазнаеш мяне? - спытала мацi.

Манкурт адмоўна пахiтаў галавой.

- А як цябе зваць?

- Манкурт, - адказаў ён.

- Гэта цябе цяпер так называюць. А ранейшае iмя сваё памятаеш? Успомнi сваё сапраўднае iмя.

Манкурт маўчаў. Мацi бачыла, што ён намагаецца ўспомнiць - на пераносiцы ад напружання выступiлi буйныя кроплi поту i вочы завалаклiся дрыготкiм туманам. Але перад iм узнiкла, вiдаць, глухая, непрабiваемая сцяна, i ён не мог яе пераадолець.

- А як звалi твайго бацьку? А сам ты хто, адкуль родам? Дзе ты нарадзiўся, хоць ведаеш?

Не, ён нiчога не памятаў i нiчога не ведаў.

- Што яны зрабiлi з табой! - прашаптала мацi, i зноў губы яе мiжволi задрыжалi, i, задыхаючыся ад крыўды, гневу i гора, яна зноў пачала ўсхлiпваць, дарэмна стараючыся сябе супакоiць. Гора мацi нiяк не трывожыла, не кранала манкурта.

- Можна забраць зямлю, можна забраць i багацце, можна забраць i жыццё, прамовiла яна ўслых, - але хто прыдумаў, хто адважваецца пасягаць на памяць чалавека?! О божа, калi ты ёсць, як навёў ты на такое людскi розум? Хiба мала зла на зямлi i без гэтага?

I тады сказала яна, гледзячы на сына-манкурта, сваё слова смутку, вядомае цяпер усiм, пра сонца, пра бога, пра сябе, яго пераказваюць, хто ведае, i цяпер, калi загавораць аб саразекскай гiсторыi.

I тады яна пачала свой плач, якi i да гэтага часу ўспамiнаюць людзi:

- Мен ботасы олген боз мая, тулыбын келiп iскеген...*

* Я няшчасная вярблюдзiца, што прыйшла ўдыхнуць пах шкуры вярблюдзяняцi, набiтага саломай.

I тады вырвалiся з душы яе доўгiя няўцешныя жальбы сярод пустынных бяскрайнiх саразекаў...

Але нiшто не магло патрывожыць сына яе, манкурта.

I тады вырашыла Найман-Ана не распытваць, а расказаць, пераканаць яго, хто ён ёсць.

- Тваё iмя Жаламан. Ты чуеш? Ты - Жаламан. А бацьку твайго звалi Даненбай. Хiба ты не памятаеш бацьку? Ён жа, калi ты быў яшчэ дзiцём, вучыў цябе страляць з лука. А я твая мацi. А ты мой сын. Ты з племя найманаў, зразумеў? Ты найман...

Усё, што яна яму гаварыла, ён выслухаў без усякай цiкавасцi да яе слоў, нiбы яна нiчога не паведамляла. Гэтак ён слухаў, напэўна, стракатанне конiка ў траве.

I тады Найман-Ана спытала сына-манкурта:

- А што было да таго, як ты прыйшоў сюды?

- Нiчога не было, - сказаў ён.

- Ноч была цi дзень?

- Нiчога не было, - сказаў ён.

- З кiм ты хацеў бы размаўляць?

- З месяцам. Але ж мы не чуем адзiн аднаго. Там нехта сядзiць.

- А што ты яшчэ хацеў бы?

- Касу на галаве, як у гаспадара.

- Дай я пагляджу, што яны зрабiлi з тваёй галавой, - нахiлiлася да яго Найман-Ана.

Манкурт рэзка адхiнуўся, адсунуўся ад яе, схапiўся рукой за шапку i больш не глядзеў на мацi. Яна зразумела, што ўспамiнаць пра яго галаву нiколi не трэба.

У гэты час здалёк паказаўся чалавек вярхом на вярблюдзе. Ён кiраваўся да iх.

- Хто гэта? - спытала Найман-Ана.

- Ён вязе мне есцi, - адказаў сын.

Найман-Ана схамянулася. Трэба было хутчэй схавацца, пакуль жуаньжуан, што з'явiўся так нечакана i нежадана, не ўбачыў яе. Яна асадзiла сваю вярблюдзiцу на зямлю i залезла ў сядло.

- Ты нiчога не кажы. Я хутка прыеду, - сказала Найман-Ана.

Сын не адказаў. Яму было ўсё роўна.

Найман-Ана зразумела, што памылiлася, уцякаючы вярхом праз чараду вярблюдаў. Але было ўжо позна. Жуаньжуан, якi ехаў да чарады, мог, вядома, заўважыць яе на белай вярблюдзiцы, трэба было адыходзiць пешшу, хаваючыся памiж вярблюдамi.

Ад'ехаўшыся даволi далёка, Найман-Ана схавалася ў глыбокiм яры, што парос па краях палыном. Тут яна спешылася, паклала Акмаю на дно яра. I адсюль пачала наглядаць. Так яно i ёсць. Убачыў-такi. Праз некаторы час, падганяючы вярблюда рыссю, паказаўся той жуаньжуан. Ён быў узброены пiкай i стрэламi. Вiдаць было, як жуаньжуан няўцямна азiраўся кругом - куды падзеўся верхавы на белым вярблюдзе, якога ён убачыў здалёк. Ён не ведаў нават, у якiм баку шукаць. Пратрусiў адзiн, другi раз туды-сюды. Апошнi раз праехаў зусiм блiзка ад яра. Добра, што Найман-Ана здагадалася звязаць хусткай пысу Акмаi. Крый божа, вярблюдзiца падасць голас. Хаваючыся за палыном на краю абрыва, Найман-Ана добра разгледзела жуаньжуана. Ён сядзеў на махнатым вярблюдзе, азiраючыся па баках, твар быў азызлы, напружаны, на галаве чорны капялюш, як лодка, з загнутымi ўверх канцамi, а ззаду целяпалася, паблiскваючы, чорная сухая каса, плеценая ў два зубы. Жуаньжуан прыўзняўся на страмёнах, трымаючы напагатове пiку, аглядваючыся, круцiў галавою, i вочы яго паблiсквалi. Гэта быў адзiн з ворагаў, што захапiлi саразекi, пагналi нямала людзей у рабства i прынеслi столькi няшчасцяў яе сям'i. Але што магла яна, няўзброеная жанчына, супраць хiжага воiна-жуаньжуана? Думалася ёй пра тое, якое жыццё, якiя падзеi прывялi гэтых людзей да такой жорсткасцi, дзiкасцi - вытравiць памяць раба.

Парыскаўшы ўзад-уперад, жуаньжуан неўзабаве паехаў назад да чарады.

Быў ужо вечар. Сонца зайшло, але зарыва яшчэ доўга свяцiла над стэпам. Потым ураз сцямнела. I наступiла глухая ноч. I такой адзiнокай была Найман-Ана ў тую ноч у стэпе недзе недалёка ад свайго гаротнага сына-манкурта. Вярнуцца да яго пабаялася. Учарашнi жуаньжуан мог застацца на ноч пры статку...

I яна вырашыла не пакiдаць сына ў рабстве, паспрабаваць забраць яго з сабой. Няхай ён манкурт, няхай не разумее, што да чаго, але лепш няхай ён будзе ў сябе дома, сярод сваiх, чым у пастухах у жуаньжуаней у бязлюдных саразеках. Так падказвала ёй мацярынская душа. Прымiрыцца з тым, з чым прымiралiся iншыя, яна не магла. Не магла яна пакiнуць кроў сваю ў рабстве. А раптам у родных мясцiнах да яго вернецца розум, успомнiць, можа, дзяцiнства?..

Ранiцай Найман-Ана зноў села на Акмаю. Здалёк, робячы кругi, паступова наблiжалася яна да чарады, якая за ноч адышлася даволi далёка. Убачыўшы жывёл, доўга ўглядалася, цi няма каго з жуаньжуаней. I, пераканаўшыся, што нiкога няма, паклiкала сына:

- Жаламан! Жаламан! Добрай ранiцы!

Сын азiрнуўся, мацi ўскрыкнула ад радасцi, але адразу зразумела, што ён абярнуўся толькi на голас.

Зноў паспрабавала мацi прабудзiць у сына аднятую памяць.

- Успомнi, як цябе зваць, успомнi сваё iмя! - малiла i пераконвала яна. Твой бацька Даненбай, ты хiба не ведаеш? А тваё iмя не манкурт, а Жаламан*. Мы назвалi цябе так таму, што ты нарадзiўся ў дарозе ў час вялiкага качэўя найманаў. I калi ты нарадзiўся, мы спынiлiся на тры днi. Тры днi святкавалi.

* Жаламан - iмя, утворанае ад двух слоў: "жол" - шлях, "аман" - здароўе, па сэнсу - будзь здаровым у дарозе (кiрг.)

I хоць яе словы нiяк не ўспрымалiся сынам, мацi ўсё ж працягвала расказваць, дарэмна спадзеючыся - раптам нешта мiльгне ў яго згаслай свядомасцi. Але яна бiлася ў наглуха закрытыя дзверы. I ўсё ж такi працягвала даводзiць сваё:

- Успомнi, як тваё iмя? Твой бацька Даненбай!

Потым яна накармiла, напаiла яго з сваiх прыпасаў i стала спяваць яму калыханкi.

Яе песнi яму вельмi спадабалiся. Яму прыемна было слухаць iх, i нешта жывое, нейкае пацяпленне з'явiлася на яго застылым, задубелым да чарнаты твары. I тады мацi стала пераконваць яго, прасiла пакiнуць гэтае месца, пакiнуць жуаньжуаней i паехаць з ёй да сваiх родных месц. Манкурт не ўяўляў, як можна ўстаць i паехаць некуды, - а як жа чарада?.. Не, гаспадар загадаў увесь час быць пры статку. Так сказаў гаспадар. I ён нiкуды не адлучыцца.

I зноў, каторы ўжо раз, спрабавала Найман-Ана прабiцца ў глухiя дзверы разбуранай памяцi i ўсё паўтарала: