Лявон Бушмар (на белорусском языке) - Кузьма Черный

Бушмар адчынiў дзверы ў чыстую хату. Жанчына запалiла лямпу. Мацi прачнулася, пачала ад радасцi плакаць, гаварыць i стагнаць.

Маладая жанчына колькi разоў выходзiла i ўваходзiла - пачыналася дзённая гаспадарская таўкатня. Бушмар не захацеў адпачываць, пасядзеў каля мацi, пераапрануўся ў сваю цывiльную адзежу i адразу пайшоў на сялiбу. Сабака весела гайсаў следам за iм. Бушмар агледзеў непапраўленую агароджу, непадгрэбеную салому, незачыненыя вароты на прыгуменне... Выцягнуў з студнi вады, паспрабаваў, цi добра ходзiць коварат.

Як i заўсёды, пануры быў выгляд яго, пахадзiўшы па двары, ён выйшаў за гумно. Там скiдаўся сялiбны ўзгорак глыбока ўнiз, у рэчку, пад стагоднiмi дубамi прэла леташняе iх лiсце. Малады ельнiк зубiў цёмную зелянiну за паплаўною лукою. З трох бакоў быў дубняк i ельнiк. З чацвёртага - горбiлася поле. Неба над светам было высокае, цiхае, веснавое.

Бушмар правёў рукою па твары, як бы знiмаючы з яго штосьцi чужое i непрыемнае. Вочы яго ператварылiся ў агнiстыя стрэлкi. Ён зняў шапку, расшпiлiў жакетку. Здавалася, што ён хоча гэта пазбавiцца ўсяго лiшняга, каб як мага глыбей чуць вялiкую музыку лясной адзiноты.

Бушмар стаяў. I от твар яго выцягнуўся, губы сцiснулiся. Ноздры раздзьмулiся i заварушылiся. Так звер чуе магутны пах лесу, зямлi, вады, вясны, адзiноты. Так жа звер чуе пах i цёплай крывi. Вочы прыжмурылiся, бровы пацягнулi за сабою ўнiз лоб.

Бушмар iшоў назад па прэлых лiсцях. Маладая жанчына, нанятая гаспадыня, упоперак перад iм перайшла двор. Бушмар спусцiў у зямлю вочы i жорстка запытаў:

- Як жа ты нанялася з хаты?

Жанчына адказала не адразу. I то як бы нехаця:

- Так здарылася.

- Як?

- Памёр мой.

Бушмар аж уздрыгануўся. Вочы яго ўскiнулiся на жанчыну. Яна чамусьцi ад гэтага зiрку пачырванела, апусцiла галаву, уздыхнула. Заспяшалася ў сенцы. Бушмар стаяў усё i не зводзiў вачэй з жанчыны, аж пакуль яна праз увесь двор iшла.

У той дзень Бушмар рабiў многа. Заходзячы ў хату, ён разоў два падыходзiў да матчынай пасцелi, стаяў па колькi хвiлiн i маўчаў. Старая жанчына была слабою зусiм.

Бушмар стараўся цяпер не заставацца падоўгу ў хаце. Дарваўшыся да работы, ён у той дзень зрабiў шмат i надвечар, прытомлены, распачаў ужо завiхацца каля агарожы.

Жанчына зноў папалася яму на вочы. Яна ўскiнула цяпер на яго вочы свае, i ў голасе яе цяжка было заўважыць што большае за гаспадарлiвую звычайную руплiвасць, за абыякавасць да гаспадара i чужой работы. Была нават недаверлiвасць i варожасць да чужога чалавека. Яна iначай ужо, як ранiцаю, гаварыла цяпер:

- Можа, памагчы насiць?

Ён змоўчаў, а праз хвiлiну сказаў:

- Рабi там, што ў хаце трэба.

I глянуў гэтак, як i той раз ёй услед, але тут жа ўнурыўся ў работу, а яна пайшла ад яго подбегам, можа, штучна спяшаючы. Завязаная назад рагамi хустка збiлася ў яе з галавы, кароткая кудзельная вопратка была абсыпана асцюкамi. Яна была ў хаце, аж пакуль не змеркла, а на змярканнi шукала па двары яго вачыма. Нiдзе нiкога не было, яна вярнулася ў хату i пагаварыла з хвораю:

- Лявона няма нiдзе поблiзу, можа, куды адышоўся, а тут мне позна будзе iсцi адной, яго чакаўшы. Я ўсё ўправiла, дык я так пайду. Чуць дзень буду зноў.

- Добра, - адазвалася старая.

Жанчына рушыла з хаты. Мiнула сялiбны лясок, перайшла па кладцы рэчку; адышлася ўжо трохi ад сялiбы. I там убачыла Бушмара. Ён стаяў над загiнiстым берагам каламутнай рэчачкi i кудысьцi глядзеў.

Яна на момант прыпынiлася, трохi жахнулася ад нечаканасцi. Ён пачуў яе крокi i азiрнуўся. Бровы яго былi ссунуты - гэта яна добра заўважыла.

- Амiля? - неспадзеўкi сказаў ён першы раз за гэты дзень яе iмя, таксама ўздрыгануўшыся ад раптоўнага яе з'яўлення.

- Я iду дадому на сёння, даўно не была, заўтра на свiтаннi прыйду. Тут усё ў парадку.

- Iдзi, - адказаў ён адразу.

Яна заспяшалася. Ён доўга яшчэ стаяў, аж пакуль змрок не агарнуў усяго. Тады паволi пайшоў назад. Так ён сярод цiшынi спаткаў першы вечар у роднай сялiбе.

"Ёй не хочацца быць тут са мною, - думаў Бушмар уночы, - пайшла, уцякла. Баiцца".

Ён усмiхнуўся жорстка i цiха, як бы дамогшыся таго, чаго доўга дамагаўся.

- Гэта вы самi, мамуня, падгаварылi яе застацца да нас? - падышоў ён, устаючы на свiтаннi, да старой.

- Каго? - не зразумела адразу мацi.

- Амiлю?

Стогнучы i вохкаючы, мацi гаварыла:

- Яна толькi як дачулася, што наняць нам каго трэба, дык сама прыйшла прасiцца. Дзе ж яна тут ноймецца iначай, няма тут лiшне дзе i да каго, а так ёй жыць - хто яго ведае як i з чаго. У хаце - галота.

- Шпарка ж яна аўдавела, - панура сказаў Бушмар.

III

За колькi год перад гэтым на тым самым месцы, дзе стаяў на змроку Бушмар, калi напаткала там яго Амiля, адбылося адно не зусiм звычайнае здарэнне, польскiя салдаты стаялi тады густа па ўсiх суседнiх вёсках. Бушмар жыў у сваiм звычайным жывым спакоi. Раз у два тыднi выязджаў у пастарунак на стойку з фурманкаю, а больш, як i заўсёды, мала дзе яго хто бачыў. Вечарамi ж ён падыходзiў праз свой лес да вёскi. Там ужо чакала яго Амiля. Часта яна выходзiла яму на спатканне, тады ён вёў яе да лесу. Там садзiлiся блiзка адно пры адным на паваленай ялiне. Лес цiха гуў, страсаючы з сябе сухiя iголкi i снег. Снег быў i пад нагамi ў iх - абледзянелы, гладкi i ўлежаны. Яна мерзла на халодным дрэве, ён браў яе на свае каленi, яна згiналася ў яго руках, рабiлася маленькаю перад iм, бездапаможнаю. Часта ён дзеля жартаў пераносiў яе праз усю паляну да дарогi, адкуль яна бегла дадому, а ён стаяў пад ельнiкаваю сцяною i пiльнаваў яе ўзрокам сваiм. Замарожаная цiшыня скоўвала поле, а гул лесу быў спакайнейшым за ўсялякую цiшыню. Яна знiкала з вачэй яго недзе ў цёмным мiргаценнi сцен i стрэх, а ён усё стаяў. Высокая постаць яго цямнелася наводшыбе за колькi крокаў ад лесу. Ён пасля паволi падаваўся ў свой бок, нiколi не познячыся ў сваю мярлогу. Дзень назаўтра праходзiў нi доўга нi коратка - iшоў, як iшоў у рабоце, а вечарам Бушмар зноў iшоў праз лес.

У той памятны для некаторых вечар Амiля была такая, як i кожны раз маленькая, блiзкая. Яна нават больш, як заўсёды, праседзела ў яго на каленях, але ўжо, калi ён памкнуўся давесцi яе да самага дому, яна сказала скрозь прынадны смех:

- Я адна перабягу, а ты iдзi.

Звярыная трывога ўкалола яго. Ён, як з помстаю, да болi сцiснуў яе пальцы; яна аж закрычала цiха. Ён сцiснуў руку ёй яшчэ мацней.

- Бяжы, - як бура, дыхнуў ён.

I сам пайшоў, але злосная трывога не пакiдала яго. Як на тое ўсё роўна iшлося. З паўдарогi ён вярнуўся ў вулiцу i прыпынiўся каля знаёмай хаты. Праз акно ён убачыў, як Амiля стаяла ля стала i моцна смяялася. У хаце чулася мужчынская польская мова. Нешта яго цюкнула. Ён падбег да акна з двара i ўбачыў з другога боку стала паляка з афiцэрскiмi нашыўкамi на зялёным салдацкiм сурдуце. Бушмаравы вочы ў той жа момант зажмурылiся, губы сцiснулiся.

Па вулiцы хадзiла колькi жаўнераў. З сваiмi польскiмi няспрытнымi жартамi яны зазiралi ў вокны, дзе былi дзяўчаты. Бушмар пайшоў на прыгуменне i сеў на бярвеннях. Быў ён тут нядоўга. Забразгалi дзверы, i дзве постацi пайшлi паволi на вулiцу. Бушмар краўся следам. Ён чуў, як паляк дробна сыпаў кавалерскiмi жартамi, а Амiля, як шамкамi, звiнела вясёлым смехам i пробавала адказваць нешта, падрабляючыся пад польскую мову:

- Цепер позна...

- Панна мувi "цепер" - хо-хо!

Паляк сам рагатаў i ўсё трымаў за руку Амiлю. Бушмар следам за iмi выйшаў за апошнюю хату. У галаве яго стукала кроў, ён трымаў у зубах губу i краўся ззаду. Стараўся даслухаць гаворкi. Тут яму зноў прыйшлося прыпынiцца i стаць пад дрэвам, паляк доўга трымаў Амiлю, пасля павёў назад у вулiцу. Яна ўсё смяялася, весела i гуллiва. Бушмар iрваўся падбегчы да iх. Нарэшце яна зноў пайшла з iм з вулiцы. Так Бушмар прастаяў доўга. I што больш за ўсё страсянула яго, гэта Амiлiн смех, такi бесклапотны, шчыры, вясёлы. I гэтакi ж знаёмы яму.

Бушмар цярпеў i дачакаўся канца. Было з палавiна ночы, калi ён убачыў паляка аднаго. Той iшоў дарогаю, мiнаючы ўбаку лес. Бушмар паўз лес абабег кругам i пайшоў насустрач.

- Хто? - гукнуў паручнiк.

- Чалавек! - гукнуў у адказ Бушмар, падняў угару рукi i стаў так на дарозе.

Паручнiк падышоў, трымаючыся за рэвальвер.

- Сконт?!

Бушмар як стаяў, кiнуўся наперад i грунуў кулакамi паручнiку ў грудзi. Той адно звiўся Бушмару пад ногi i духу не ўказаў.

Можа б, i не лiшне ўзялi б на падазронасць Бушмара, каб ён праз дзён два недзе не знiк з дому. Назаўтра пасля забойства паручнiка знайшлi пасярод дарогi, i следства пачало трэсцi кожную хату. Былi i ў Бушмара, але нiчога не даводзiла яго вiнаватасцi, хiба толькi што сляды на снезе зварочвалi з дарогi на яго хутар. Але ж слядоў было шмат, i цi мала куды i чаго ходзяць людзi напрамiк, каб карацей было? Аднак жа ён доўга не сядзеў дома. Калi на трэцi дзень з'явiлiся, каб забраць яго, у хаце знайшлi адну мацi. Яна енчыла i стагнала, што Лявон паехаў да стрэчнага брата i вернецца дзён праз чатыры, бо брат жыве далёка, вёрст за трыццаць, "таксама на арэндзе ў найяснейшага князя". Яе перацягнулi колькi раз нагайкаю i дапыталiся, дзе жыве той Лявонаў брат. Арыштаваная Амiля расказала ўсё, як гадзiн за тры да развiтання з польскiм афiцэрам яна бачылася з Бушмарам, а пасля "бавiлася ў хаце i на вулiцы з панам паручнiкам". Праз месяцаў два яе выпусцiлi, а Бушмара i ў брата не знайшлi - счуўшы бяду, ён там застаўся прыхоўвацца.