Карера (на белорусском языке) - Андрэ Моруа

Моруа Андрэ

Кар'ера (на белорусском языке)

Андрэ Маруа

Кар'ера

Пераклад: Юрка Гаўрук

У майстэрнi жывапiсца Бельтара кожную трэцюю суботу збiралiся: дэпутат Ламбер-Леклерк (цяпер ужо намеснiк мiнiстра фiнансаў), раманiст Сiўрак i Фабер, аўтар п'есы "Кароль Калiбан", з поспехам пастаўленай у тэатры Жымназ.

Аднойчы вечарам Бельтара пазнаёмiў сяброў з маладым правiнцыялам, сваiм дваюрадным братам, якому вельмi хацелася стаць лiтаратарам.

- Гэты хлопец, - сказаў ён iм, - напiсаў раман, па-мойму не горшы, чым у iншых. Прашу цябе, Сiўрак, прачытай, калi ласка. Мой брат нiкога не ведае ў Парыжы, ён iнжынер i жыве ў Баё.

- Шчаслiвы чалавек! - прамовiў Фабер. - Вы напiсалi кнiгу, вы жывяце ў правiнцыi i вы нiкога не ведаеце? Лiчыце, што вам пашанцавала, пане мой. Пачнуць спрачацца, хто першы выявiў скрыты талент, - i, калi вы зможаце ўдала стварыць вакол сябе легенду, праз год вы станеце больш славутым, чым сам Сiўрак, наш друг. Адно я вам, галубчык, параю: не высоўвайцеся... Баё! Гэта так добра - Баё... I зусiм не таму, што ў вас няма асабiстага абаяння, пане мой, а проста - чалавечая прырода церпiць генiяў толькi на адлегласцi.

- Прыкiньцеся хворым, - аўтарытэтна параiў Ламбер-Леклерк. - На хваробе многiя зрабiлi блiскучую кар'еру.

- I чым бы ты нi займаўся, - дадаў Бельтара, - не кiдай сваёй спецыяльнасцi. Спецыяльнасць - найлепшы назiральны пункт для творчасцi. Калi ты замкнешся ў сценах кабiнета, ты будзеш пiсаць кнiгi на прафесiйным узроўнi, складзеныя як мае быць i нудныя да немагчымасцi.

- Дурань! - пачуўся рэзкi голас Сiўрака. - "Спецыяльнасць - найлепшы назiральны пункт..." Як можаш ты, разумны чалавек, паўтараць падобныя штампы? Калi пiсьменнiк не знаходзiць матэрыялу ў сабе, нiякi "пункт" яму не паможа. Хiба Пруст выходзiў з дому? А Талстой выязджаў з Яснай Паляны? Калi ў яго пыталiся, хто такая Наташа, ён адказваў: "Наташа - гэта я". А Флабер...

- Выбачай, - не згадзiўся Бельтара. - Талстога акружала вялiзная сям'я, i ў гэтым адна з крынiц яго сiлы. Пруст наведваў рэстаран "Рыц", меў шмат сяброў, у якiх заўсёды мог пачарпнуць патрэбную iнфармацыю. Што датычыцца Флабера...

- Нiхто не спрачаецца, - перабiў Сiўрак, - але ўявi сабе Пруста без велiкасвецкiх тэм... У яго б знайшлося, што сказаць... Ён аднолькава цiкава гаворыць i пра сваю хваробу, i пра сваю спальню, i пра сваю старую служанку. Мiж iншым, я магу прывесцi прыклад, якi цябе цалкам пераканае, што нават самага дасцiпнага розуму, пастаўленага ў найлепшыя ўмовы для назiрання, мала, каб стварыць мастацкую рэч. Наш друг Шалон... У каго было больш часу i магчымасцей назiраць за рознымi пластамi грамадства? Шалон бачыў, i вельмi блiзка, пiсьменнiкаў, мастакоў, камерсантаў, акцёраў, палiтычных дзеячаў, дыпламатаў, быў сведкам самых патаемных сцэн чалавечай камедыi. А якiя вынiкi? На жаль, мы гэта ведаем!

- Шалон! - умяшаўся Ламбер-Леклерк. - А што з iм здарылася? Хiба ў каго з вас ёсць весткi пра Шалона?

- Мы заходзiм у адну i тую ж кнiгарню, - растлумачыў Сiўрак, - i я там зрэдку яго сустракаю, але ён робiць выгляд, што мяне не бачыць.

Малады правiнцыял нахiлiўся да гаспадара i цiха запытаў, хто такi Шалон.

- Сiўрак, - папрасiў Бельтара, - раскажы гэтаму хлопцу пра кар'еру Шалона. Для юнакоў прыклад павучальны.

* * *

Сiўрак выпрастаўся, сеў на край канапы i загаварыў. Голас у яго быў скрыпучы, кожны склад ён нiбы адкусваў зубамi. Апавяданне ён пачаў так:

- Не ведаю, малады чалавек, цi чулi вы пра клас рыторыкi ў лiцэi Генрыха Чацвёртага, выпуск 1893 года. Гэты лiцэй, што суседзiць з Пантэонам, даў не менш выдатных выхаванцаў, чым Эколь Нармаль, адкуль выйшлi - Тэн, Прэво-Парадоль, Сарсэ i Эдмон Абу. Клас рыторыкi быў, як мне гаворыць кожны раз пры сустрэчы адзiн з нашых былых настаўнiкаў, "аранжарэяй славутых людзей", паколькi там вучылiся адначасова Бельтара, Ламбер-Леклерк, Фабер i я. Ламбер-Леклерк, як i тады ўжо, рыхтаваўся да грамадскай дзейнасцi: разам з Фаберам пасля заняткаў любiў ацiрацца на скачках...

- Ты хоць чын мой паважай! - нахмурыўся намеснiк мiнiстра.

- Тваё правасхадзiцельства быў адзiным сярод нас, хто з юнацкiм запалам прадчуваў сваю будучыню. Бельтара схiльнасцi да малявання не выяўляў, Фабер i не марыў прабiвацца ў драматургi. Наш выкладчык лiтаратуры стары Гамелен казаў яму: "Мой бедны Фабер, вы не адолееце французскай мовы да канца дзён сваiх". Думка слушная, але цяперашняя некультурная публiка з ёю не згаджаецца. Што датычыцца мяне, то найбольшай маёй эстэтычнай асалодай было маляваць Венеру на палях сшыткаў. Шалон дапаўняў нашу групу.

Гэта быў бялявы хлопец з тонкiмi, прыгожымi рысамi твару. Працаваў ён мала, чытаў многа, умеў цудоўна выбiраць паэтаў i гальштукi i, дзякуючы свайму бездакорнаму густу, набыў мiж намi вялiкi аўтарытэт. У той час, прачытаўшы "Гiсторыю трынаццацi" Бальзака, мы вырашылi заснаваць, чацвёра нас i Шалон, "Саюз пяцi". Кожны з "пяцi" павiнен быў падтрымлiваць чатырох астатнiх ва ўсiм i заўсёды. Мы дамовiлiся, што грошы, прызнанне, сувязi, усё, што мог прыдбаць адзiн з "пяцi", павiнна было служыць нашым агульным iнтэрасам. Гэта быў цудоўны праект, але ён так праектам i застаўся, бо, скончыўшы лiцэй, мы разышлiся. Яго правасхадзiцельства i я падалiся ў юрысты, Фабер, якому трэба было зарабляць на жыццё, уладкаваўся да свайго дзядзькi ў банк. Бельтара пачаў займацца медыцынай. Ваенная служба разлучыла нас яшчэ больш, а потым перашкаджалi розныя акалiчнасцi. Шэсць гадоў мы амаль нiчога не ведалi адзiн пра аднаго.

На выстаўцы 1900 года я ўпершыню ўбачыў карцiну Бельтара. Мяне вельмi здзiвiла, што ён стаў мастаком, а яшчэ больш тое, што ў яго быў талент. Нас заўседы глыбока хвалюе, калi мы адкрываем нешта выдатнае ў чалавеку, з якiм сябравалi з дзяцiнства. Тое, што ў генiя былi таварышы, уявiць лёгка, але цяжэй паверыць, што сярод тваiх таварышаў быў генiй. Я яму напiсаў. Ён запрасiў мяне да сябе. Яго майстэрня мне спадабалася, я пабываў там некалькi разоў i, пасля доўгага абмену пiсьмамi i тэлеграмамi, арганiзаваў абед "пяцi". За абедам кожны расказаў, чым ён займаўся, скончыўшы лiцэй.

Шэраг даволi цiкавых абставiн прымусiў трох з нашай кампанii адмовiцца ад кар'еры, выбранай для нас бацькамi. Каханкай Бельтара стала адна натуршчыца, з якой ён зрабiў для ўласнай забавы некалькi ўдалых эскiзаў. Гэта жанчына зблiзiла яго з мастакамi. Ён працаваў, меў поспех i, праз некалькi месяцаў, зусiм адвярнуўся ад медыцыны.

Потым, апынуўшыся на поўднi, на сваёй радзiме, ён намаляваў безлiч партрэтаў марсельскiх купцоў i, асаблiва, iхнiх жонак, зарабiўшы на гэтым тысяч дваццаць франкаў, што дало яму магчымасць, вярнуўшыся ў Парыж, працаваць для сябе. Ён мне паказаў карцiны, у якiх "сцвярджаўся характар", як гаварылi тагачасныя крытыкi.

Фабера, якi на вечары ў дзядзькi пазнаёмiў гасцей з урыўкам са свайго сцэнiчнага твора ў выкананнi аматараў, расхвалiў адзiн стары пiсьменнiк, друг iхняй сям'i. Гэты добразычлiвы чалавек, узяўшы над iм шэфства, парэкамендаваў Адэону паставiць яго першую п'есу "Стэп". Ламбер-Леклерк быў сакратаром у сенатара ад дэпартамента Ардэш, якi абяцаў зрабiць яго супрэфектам. Я напiсаў некалькi навел i прачытаў iх у прысутнасцi "пяцi".

Шалон слухаў нас уважна. Ён выказаў шэраг тонкiх i справядлiвых думак аб маiх першых спробах, адзначыў, што сюжэт аднае з iх запазычаны з навелы Мерымэ i што мой стыль занадта наблiжаецца да Варэса, якiм я тады захапляўся. Ён бачыў пастаноўку п'есы Фабера i з выключным веданнем тэатральнай спецыфiкi назваў яму сцэну, якую варта было перарабiць. Разам з Бельтара ён прайшоўся па яго майстэрнi i з кампетэнтнасцю мастацтвазнаўцы разважаў аб iмпрэсiянiзме. Потым падтрымаў Ламбер-Леклерка, прааналiзаваўшы палiтычнае становiшча ў дэпартаменце Ардэш з дзiвоснай дакладнасцю. I да нас вярнулася ранейшае ўражанне, што Шалон самы блiскучы з нашай кампанii, i мы, шчыра прызнаючы яго перавагу, у сваю чаргу папрасiлi яго расказаць пра свой жыццёвы шлях.

У васемнаццаць гадоў, атрымаўшы нiштаватую спадчыну, ён пасялiўся ў невялiчкай кватэры, аблажыўся кнiгамi i працаваў, як ён казаў, адразу ў некалькiх кiрунках. Перш за ўсё, ён пiсаў вялiкi раман, накшталт "Вiльгельма Мейстэра" Гётэ, якi павiнен быў скласцi першы том "Новай чалавечай камедыi". Таксама ён думаў аб драматычным творы, у якiм былi б аб'яднаны дасягненнi Шэкспiра, Мальера i Мюсэ. "Вы разумееце, я жадаю спалучыць фантазiю з iронiяй, лёгкасць з глыбiнёй". Нарэшце, ён пачаў "Фiласофiю духу" - "блiзкую да Бергсана, - гаварыў ён мне, - але значны крок наперад у аналiзе феномена iнтуiцыi".

Я наведаў яго, i кватэра Шалона мне здалася на рэдкасць утульнай, асаблiва, калi прыняць пад увагу, што жыў я тады ў танным пакоi дрэннай гасцiнiцы. Антыкварная мэбля, некалькi гiпсавых злепкаў з шэдэўраў Луўра, удалая копiя з карцiны Гольбейна, палiцы, застаўленыя кнiгамi ў цiснёных вокладках, рысунак Фраганара ў арыгiнале - усё сведчыла аб вытанчаным мастацкiм гусце.

Ён пачаставаў мяне ангельскай цыгарэтай выдатнага смаку i колеру. Я папрасiў яго паказаць мне пачатак "Новай чалавечай камедыi", але нават першая старонка i тая не была закончана. Для п'есы была падрыхтавана пакуль што адна назва, а для "Фiласофii духу" - некалькi картак з нататкамi. Затое ён мне доўга паказваў маленькага "Дон-Кiхота" - выданне пары рамантызму, з цудоўнымi малюнкамi, толькi што iм купленае ў суседняга букiнiста, аўтографы Верлена, каталогi гандляроў карцiнамi. Я з цiкавасцю правёў у яго вечар - вельмi мiлы таварыш.