Буранны паўстанак (на белорусском языке) - Чингиз Айтматов

Айтматов Чингиз

Буранны паўстанак (на белорусском языке)

Чынгiз Айтматаў

Буранны паўстанак

I вякуе дзень даўжэй за век

Раман

Пераклад: М.Стральцоў

I гэта кнiга - нiбы маё цела,

I гэта слова - на замен душы...

Грыгор Наракацы,

"Кнiга скрухi", Х ст.

I

Трэ было багата цярплiвасцi дзеля пошуку здабычы ў скамянелых равах i аблыселых лагах. Дзеля таго, каб чытаць заблытаныя аж да кружэння галавы мiтуслiвыя пошвы на жвiры, пакiнутыя рознай дробнай iстотай, што жыла ў зямлi, дзеля таго, каб лiхаманкава разгрэбцi суслiкавую нару або прычакаць, калi стоены пад стрэшкай старой прамоiны малюсенькi тушканчык выскачыць нарэшце на гальнае месца, дзе яго можна было б прыдушыць у адзiн дых; дзеля той галоднай лiсы, якая выйшла на мышкаванне i паволi, няўхiльна наблiжалася здаля да чыгункi, што цямнела роўным гарбячком у стэпе, якi лiсу i заваблiваў i палохаў адначасова, па якiм то ў адзiн, то ў другi бок, цяжка скаланаючы зямлю наўкол, праносiлiся грымотныя цягнiкi - пакiдалi за сабой з дымам i куродымам моцныя, тхлiвыя пахi, якiя слалiся па зямлi разам з ветрам.

Пад вечар лiсiца залегла збоч тэлеграфнай лiнii на дне раўка, у густым i высокiм лапiку шчаўевага бадылля i, згарнуўшыся рудым камячком каля цёмна-рудых, абсыпаных насеннем сцяблiн, цярплiва чакала ночы, нервова торгаючы вушамi, увесь час прыслухоўваючыся да тонкага посвiсту панiзовага ветру ў каляных, памярцвелых ужо травах. Тэлеграфныя слупы гэтаксама нудна гулi. Лiса, аднак, iх не баялася. Слупы заўжды застаюцца на месцы, яны не могуць даганяць.

Ды аглушальны шум цягнiкоў раз-пораз прымушаў яе напружана ўздрыгваць i яшчэ больш сцiскацца. Праз гэты шырока-дрыготкi дол усiм сваiм кволым целам, рэбрамi яна адчувала пачварную моц таго, што прыгнятала зямлю, адчувала яраснасць руху саставаў i ўсё-ткi, перамагаючы страх i гiдоту да чужых пахаў, не iшла з яру, чакала той пары, калi прыцемкамi на чыгунцы стане спакайней.

Яна прыбягала сюды не так i часта, толькi ў выключна галодных выпадках...

У перапынках памiж цягнiкамi ў стэпе наставала раптоўная цiшыня, як пасля абвалу, i ў той выключнай цiшынi лiсiца вылучыла ў наваколлi насцярожлiва-няпэўны, аддалены вышынёй гук, што лунаў над сутонлiвым стэпам, ледзь чутна, не прыналежна нiкому. То было трымценне паветраных струменяў, то быў знак на скорую перамену надвор'я. Яна падсвядома адчувала гэта i горасна сцiналася, застываючы ў нерухомасцi, ёй хацелася завыць уголас, зацяўкаць ад няпэўнага прадчування нейкай агульнай бяды.

Але голад заглушаў нават гэты трывожлiвы напамiнак прыроды.

Залiзваючы час ад часу натруджаныя мазалi лап, лiса адно цiхутка скуголiла.

Тымi днямi вечаровай парой ужо халаднела, бралася на восень. Начамi ж глеба хутка настывала, i на свiтаннi стэп крыўся шараватым, як саланчак, налётам недаўгавечнага iнею.

Скупая, невясёлая пара наставала для стэпавага звера. Нячастая дзiчына, што была тут летам, знiкала - хто ў цёплыя краi, хто ў норы, хто зашываўся на зiму ў пясок. Цяпер кожная лiсiца дбала аб сабе, шнырачы па стэпе на адзiноце, быццам нiкога не засталося ад родзiчаў. Маладняк таго году падрос ужо i разбегся кожны хто куды, а шлюбная пара была яшчэ наперадзе, калi лiсы пачнуць збягацца зiмой адусюль для новых стрэч, калi самцы будуць сыходзiцца ў бойцы з такой прагай, якой надзелена жыццё ад пачатку свету...

З надыходам начы лiсiца выйшла з яру. Чакала, услухоўваючыся, а потым патрухала да чыгуначнага насыпу, нячутна перабягаючы то на адзiн, то на другi бок палатна. Тут ёй трапiлiся аб'едкi, выкiнутыя пасажырамi з акон вагонаў. Доўга ёй давялося бегчы ўздоўж адхонаў, абнюхваючы дол, пакуль не патрапiла на нешта больш-менш вартае. Усё наўсцяж палатна было забруджана абрыўкамi паперы i скамечаных газет, бiтымi бутэлькамi, недакуркамi, пагнутымi бляшанкамi i iншым непатрэбным смеццем. Асаблiва брыдка пахла з гарлавiн ацалелых бутэлек тхнула дурманам. Пасля таго як колькi разоў закружылася ў галаве, лiсiца ўжо асцерагалася ўдыхаць тое цяжкое паветра. Фыркала, адскоквала адразу ўбок.

А таго, што ёй трэба было, дзеля чаго яна так доўга рыхтавалася, перасiльваючы ўласны страх, як на тое, не траплялася.

I ў надзеi, што яшчэ ўдасца чым-небудзь падсiлкаваць сябе, лiсiца нястомна бегла па чыгунцы, гайсаючы з аднаго яе боку на другi.

Але раптам яна запынiла бег, прыўзняўшы пярэднiя лапы, нiбы аглушаная чым. Нявiдная ў хiсткiм святле высокага iмглiстага месяца, яна стаяла памiж рэйкамi як прывiд, не выдаючы сябе нiчым.

Насцярожлiва далёкi гул усё яшчэ няўхiльна наблiжаўся. Пакуль ён быў надта далёка. Усё гэтак жа прутка трымаючы хвост, лiса нерашуча перастаўляла ногi, мяркуючы, пэўна, падацца адсюль. Але раптам яна заспяшалася, пачала шпарыць наўзбоч, вiдаць, спадзеючыся патрапiць на нешта такое, чым можна было б паласавацца. Чула - вось-вось будзе знаходка, хоць аднекуль насоўваўся грозным наступам жалезны лязгат i перастук соцень колаў. Лiса замарудзiла ўсяго на нейкую долю хвiлiны, i гэтага было дастаткова, каб замiтусiцца, закуляцца, нiбы мятлушцы, бо раптоўна з павароту сцебанулi блiжнiя i дальнiя агнi лакаматываў, i магутныя пражэктары, высвятляючы наперадзе i асляпляючы ўсё наўкол, iмгненна расхiнулi стэп, бязлiтасна паказваючы яго мёртвую пустэчу. А цягнiк напорна iмкнуў па рэйках. У паветры запахла пякучым дымам i пылам, шугануў вецер...

Лiсiца апантана кiнулася прэч, час ад часу азiраючыся, прыпадаючы ў сполаху да зямлi. А пачвара са сляпучымi агнямi доўга лескатала i неслася, доўга яшчэ стукала коламi. Лiсiца ўскочыла i зноў кiнулася апантана бегчы...

Потым яна аддыхалася, i яе зноў пацягнула туды, да чыгункi, дзе можна было наталiць голад. Але наперадзе зноў мiльганулiся агнi, зноў лакаматывы цягнулi доўгi гружаны састаў.

Тады лiсiца пабегла ў абход па стэпе, рашыўшы, што выйдзе да чыгункi ў такiм месцы, дзе не ходзяць цягнiкi...

Цягнiкi тут iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...

А па баках ад чыгункi ў гэтых мясцiнах ляжала вялiкая пустынная пространь - Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў.

У гэтых мясцiнах любая адлегласць вымяралася адносна чыгункi, нiбы адносна якога Грынвiчскага мерыдыяна...

А цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...

Апоўначы нехта доўга i настойлiва дабiраўся да яго ў будку стрэлачнiка, спачатку наўпрост па шпалах, потым, як паказаўся наперадзе стрэчны цягнiк, скацiўшыся з адхону, прабiраўся, як у пургу, засланiўшыся рукамi ад ветру i пылу, якiя выносiла шквалам з-пад хуткага таварняка (гэта iшоў зялёнай вулiцай лiцерны састаў - цягнiк асобага прызначэння, ён паварочваў затым на асобную лiнiю ў закрытую зону Сары-Азек, там у iх свая, асобная чыгуначная служба, далей, на касмадром, карацей кажучы, таму цягнiк iшоў увесь закрыты брызентам i з вайсковай аховай на платформах). Едыгей адразу здагадаўся, што гэта жонка спяшала да яго, што нездарма спяшаецца i што ёсць на тое нейкая надта сур'ёзная прычына. Так яно потым i пацвердзiлася. Але паводле абавязку службы ён не меў права адлучацца з месца, пакуль не пракоцiцца мiма апошнi хваставы вагон з кандуктарам на адкрытай пляцоўцы. Яны пасiгналiлi адзiн аднаму лiхтарамi ў знак таго, што ўсё ў парадку, i толькi тады бадай аглохлы ад суцэльнага шуму Едыгей павярнуўся да задыханай жонкi:

- Ты чаго?

Яна трывожлiва зiрнула на яго i шавяльнула губамi. Едыгей не пачуў, але зразумеў - так i думаў.

- Хадзем сюды ад ветру. - Ён павёў яе ў будку.

Але перш чым пачуць з яе вуснаў тое, пра што сам здагадваўся, у тую хвiлiну чамусьцi здзiвiла яго iншае. Хоць i раней ён прыкмячаў, што гады не маладзiлi яе, але гэты раз, калi ўбачыў яе задыханую пасля цяжкай хадзьбы, тое, як страшна хрыпела i сiпела ў яе грудзях i як ненатуральна высока ўздымалiся яе схуднелыя плечы, яму стала балюча i крыўдна за яе. Моцнае электрычнае святло ў маленькай, чыста пабеленай чыгуначнай будцы яшчэ больш падкрэслiла застарэлыя змаршчакi на счарнелых шчоках Укубалы (а быў жа некалi твар смуглявы, роўнага пшанiчнага адцення, i вочы заўжды ззялi чорным бляскам), i яшчэ гэты шчарбаты рот, якi наводзiў на думку, што пажылай жанчыне хоць бы ўжо не быць бяззубай (даўно трэба звазiць яе на станцыю ўставiць гэтыя самыя металiчныя зубы, цяпер усе, i стары i малы, ходзяць з такiмi), а тут яшчэ гэтыя сiвыя, белыя-белыя пасмы валасоў, рассыпаныя па твары, выбiўшыся з-пад хусткi, балюча рэзнулi па сэрцы. "Эх, як пастарэла ты ў мяне", пашкадаваў ён яе ў душы з нейкiм шчымлiвым пачуццём уласнай вiны. I таму яшчэ больш адчуў у сабе маўклiвую ўдзячнасць за ўсё тое, што было перажыта разам многiя гады, i асаблiва за тое, што прыбегла вось па чыгунцы, сярод ночы, у самы дальнi канец раз'езда з-за павагi i абавязку, бо ведала, што гэта важна для Едыгея, прыбегла сказаць пра смерць няшчаснага старога Казангапа, адзiнюткага, - так i памёр адзiн у пустой мазанцы, бо разумела - толькi Едыгей адзiн на свеце блiзка да сэрца прыме смерць усiмi забытага чалавека, хоць нябожчык i не даводзiўся мужу нi братам, нi сватам.

- Садзiся, аддыхайся, - сказаў Едыгей, калi яны ўвайшлi ў будку.