Спадарыня Трынога - Кацярына Мядзведзева

Кацярына МЯДЗВЕДЗЕВА

СПАДАРЫНЯ ТРЫНОГА

Маленькая аповесць

На досвітку, як заўсёды, Блерта выганяла статак.

Старая гуска махала крыламі, наклікаючы дождж, гусяняты і маладыя гусачкі спяшаліся за гусаком. Той ішоў паважна, матляючы кашальком, і касіўся на Блерту.

Багатыя гэта былі гусі, мясістыя, кожны насіў у кашальку залатую манету. Так прыгаворвала бабуля, і ў дзяцінстве Блерта аднаго разу паспрабавала гэту манету намацаць. Атрымала дзюбай па ілбе. І як крыўдна было даведацца, што ніякага золата няма, і не кашалёк гэта, а звычайная скураная зморшчына. А на лбе застаўся шнар-напамінак: не лезь туды, куды не просяць, не шукай тое, чаго няма.

Яна пляскала басанож па калюжынах і напявала. Раптам хтосьці паўтарыў яе песеньку на жалейцы.

Зарагаталі гусі, а Блерта агледзелася ў пошуках таго, хто так насмяшыў яе статак. Няўжо Пастух? А казалі, што замёрз у лесе ўзімку і больш не з’явіцца.

Ён быў патрапаны, кульгавы, незразумелага ўзросту.

Шчацінне з сівізной, а вочы — дзіўна яркія і маладыя, хадзіў жыва, ледзь не з падскокам, пасцёбваючы пугаўём па брудным, пабітым боце. Яго цураліся, а ён нібы і не заўважаў. Адзін-адзінюткі: ні сям’і, ні хаты, але быццам і не ў цяжар яму адзінота. Размаўляў са сваім рудым сабакам, паліў смярдзючы лясны тытунь і заўжды з’яўляўся нечакана, як чорт з табакеркі.

— Блерта, дзе ты там? — данеслася з хаты, і дзяўчына паскорыла крок. Бабуля ўжо прачнулася, а кава не зварана, вады трэба прынесці, печ распаліць. А ўжо калі бабу­ля ўбачыць, з кім размаўляе ўнучка, дрына не пазбегнуць.

Старая трываць не магла Пастуха. Часам Блерце здавалася, што бабуля недалюблівае мужчын. Хоць, трэба аддаць ёй належнае, яна была аднолькава суровая і да мужчын, і да жанчын, да ўсяго роду чалавечага, за выключэннем немаўлят ды нябожчыкаў, шкадуючы першых за бездапаможнасць, а другіх — за перанесеную пакуту смерці.

Жывым жа бабуля спуску не давала, і Блерце даставалася асабліва.

— Добрага ранку, — Пастух прыўзняў патрапаны капялюш. У гэтым капелюшы ён нагадваў Блерце грыб-парасонік, і яна міжволі ўсміхалася. І зусім не баяласяяго. Небарака, нешматлікія звяртаюць на яго ўвагу. «Як і на мяне», — падумала Блерта. Яна адчувала, што падабаецца Пастуху, ён глядзеў на яе гэтак жа, як разглядаў квітнеючую вярбу ці маленькіх шчанюкоў. Як быццам Блерта — таксама бездапаможная і кранальная, малая былінка на вялікай зямлі.

— Добрага, — адказала яна і працягнула яму аладку з тварагом, свой сняданак. Па старой традыцыі Пастух напераменку браў пачастунак у гарадскіх гаспадынь. І хай ніякага статка ён не пасвіў, але хто раз на месяц пашкадуе даць лусту хлеба, крыху сала ды пару цыбулін бяздомнаму чалавеку? Блерта часам прызапашвала яму кавалак пірага з гусяцінай ці мядовую ватрушку, але цяпер пост і яны з бабуляй самі сілкуюцца бедна. Ды і не чакала яна.

Пастух цырымонна пакланіўся. І, як заўсёды, падзяліўся навінамі, па-свойму аддзячыў.

— У бэльцы чарамшына зазелянела, збірай хутчэй, пакуль квітнець не пачала. А на старую просеку не хадзі, там мядзведзя бачылі, з зімы хістаецца, злосны, худы. Блерта слухала яго і цешылася — гутарцы, сонцу, гусінаму гогату, цяплу. Скончылася зімовая няволя. Хутка бабуля пачне пасылаць у лес за бярозавікам, хваёвымі пупышкамі, венікамі для гусей.

— Дзе ж ты зімаваў? — спытала яна, спагадліва гледзячы на змарнелы твар Пастуха.

— Дзе папала, — шчарбата ўсміхнуўся ён. — То ў лесуна ў бярлозе, то ў чорта на парозе...

«То пры спадарыні Трынозе», так канчалася прымаўка, яны абодва ведалі і абодва змоўклі. Спадарыню Трыногу не было прынята памінаць услых.

— Блерта, з кім ты размаўляеш? — крыкнула бабуля, і Блерта, паспешна кіўнуўшы Пастуху, панеслася дахаты. Прыпазнілася яна сёння, ох, будзе праца бабулінаму дубцу.

***

Цёмна, душна, зачынены аканіцы, мігоча лампадка ў куце, асвятляючы строгія вочы і сціснутыя вусны на абразе. Раніца альбо вечар — у хаце заўсёды прыцемак. Блерта ведала на памяць размяшчэнне мэблі, дарма свечкі не паліла і, выскокваючы ў гусятнік ці да студні, падслепавата жмурылася на сонечнае святло.

— Зноў языком малола, гультайка, — сказала бабуля і тузанула Блерту за касу. — Справай займайся, справай. Не балбачы!

Блерта ўздыхнула з палёгкай. Дубовая бабуліна кульба засталася ў спальні, значыць, бабуля ў настроі, а пасля гарачай духмянай кавы зусім падабрэе, калі Блерта не дапусціць промахаў і будзе стараннай.

— Сядайце, бабуля, — яна падсунула крэсла бліжэй да агню, — я падам ваш сняданак.

***

Блерта жыла адзіночкай. У дзяцінстве былі знаёмыя дзяўчынкі. Пасля школы яны забягалі да яе на кубачак гарбаты. Пад строгім бабуліным наглядам прыладжваліся на праседжанай старой канапцы і шапталіся, пасмейваліся, вішчалі:

— Ой, Блерта, павук паўзе!

— Дык адсуньцеся, — спакойна казала Блерта. Сама яна хоць і баялася павукоў, але не кідалася ад іх. Падумаеш, шчыпане за палец. Пабаліць і зажыве. Не такія ўжо яны і атрутныя.

Сыпалася вапна са столі, дываны пахлі цвіллю. Заварваючы на кухні гарбату для сябровак, Блерта мыском туфлі адкідала жаб, што пасяліліся пад кухонным сталом. Сяброўкі зноў паднімалі віск. Паступова адна за другой яны перасталі прыходзіць.

А ёй не дазвалялася выбірацца на шпацыры, як рабілі, збіўшыся ў зграйкі, усе дзяўчынкі яе ўзросту. Яны пэцкалі вусны ў ружовы колер, завівалі валасы шчыпцамі, падкладалі ў гарсаж хустачкі, каб здавацца пышней. А Блерце было забаронена ўсё, што рабілі яны, і ўсё, чаго яны не рабілі. Усё цалкам. Яна магла толькі назіраць за імі ў царкве ды ў краме. Сяброўкі раслі і прыгажэлі, бегалі на танцы і выскоквалі замуж, а Блерта сцірала, варыла, пякла, выграбала попел, скрэбла дабяла падлогу, скубала гусей і тапіла тлушч, набівала падушкі і насіла іх на рынак. Ці ж да сябровак, тут бы выспацца.

Вечарамі дзяўчына падала кулём, але заставаўся яшчэ ўрок. Рыпала крэсла, калыхаўся на сцяне згорблены бабулін цень, кружылася і падскоквала верацяно. Блерта адчувала бабулін погляд, і нітка адразу блыталася і рвалася.

— Бязрукая, — сердавала бабуля. Блерта спалохана ўздрыгвала: кульба пакідала жудасныя сінякі. Але біла бабуля рэдка. Часцей уздыхала: «З цябе папрадуха, як з лайна заціруха», брала верацяно, паказвала, як трэба. Нітка, тонкая і моцная, бегла між яе скручанымі пальцамі, цяжэла верацяно, абрастала ваўняным брушкам.

Клубкі збіраліся ў глыбокім кошыку, а ўзімку бабуля з Блертай вязалі на продаж павуцінкі-шалі і тоўстыя пухнатыя хусткі. Сыпаў снег, вокны пацелі, пакрываліся блакітна-белымі ўзорамі, і такія ж узоры вязала бабуля, ракавінкі, вінаградныя гронкі, слупкі, ланцужкі, завітушкі. Валтузіліся на рабіне амялушкі, шклянела рака, Блерта задумвалася, паглядаючы на завею, і адразу блытаўся ўзор, уцякалі непаслухмяныя вочкі, і замест ажурнага лісця і кветак выходзілі крывыя, нязграбныя птушыныя лапы, зблытаныя радкі. Сняжынкі шаргацелі аб акенца, клікалі на двор. Блерта хапалася за хустку і паўкажушок.

— Куды? — ціха пытала бабуля са свайго крэсла, і ўнучка замірала.

— Пагуляць.

— Гуляюць бяздзейны ды лянівы, — чаканіла бабуля. Уставала і, усёй вагою абапіраючыся на палку, кульгала да акна. — Гарох не драблёны, насыпкі не дашытыя, а будзе мала — спытай, я табе яшчэ працу адшукаю.

Бясконцай справай было гатаванне ежы. Пагодліва ці дажджліва, спальваюць саламянае пудзіла ці завіваюць бярозкі, доля Блерты адна — патэльні ды кацялкі. Куды табе шпацыраваць, дурніца, без цябе абыдуцца. Так і састарэеш тут, на цёмнай кухні, так і памрэш з нажом у руцэ, з маркоўным сокам пад пазногцямі, з пахам цыбулі і лаўровага ліста ў валасах. Нуда, нуда. Паўзлі па сценах расколіны, цёк рукамыйнік, глядзела адкрытым ротам сальніца-свіння. Павуцінне аплятала куты, колькі ні вымятай, на наступны дзень з’яўлялася зноў.

Вось і цяпер па белай нітцы дзелавіта спускаўся павук. Будзе ліст, падумала Блерта, здрыгануўшыся, абавязкова будзе ліст. Яна баялася забабонаў: поўні, магільнай костачкі, павукоў з крыжом на спіне, чорных котак і каменьчыкаў з дзіркай, ва ўсім ёй здавалася прысутнасць невядомых злых сіл. Яшчэ і соль прасыпала. Ой, што за весткі будуць?

— Як управішся, у лес ідзі, спасіцвету набяры, — прагаварыла бабуля, дапіўшы каву. — Нашы пучкі зусім за зіму схуднелі.

Спасіцвет — далёкія, цяністыя лагчыны, паўдня волі. Блерта, стрымліваючы ўсмешку, стала думаць пра тое, як развесіць пахкія букецікі па ўсіх кутах, на гарышчы. Бабуля кажа, што ад молі, але ўсе ж ведаюць: гэтыя чэзлыя балотныя кветачкі адпужваюць нечысць. Асабліва тую, пра якую страшна казаць услых.

Калі здаралася штосьці благое ў горадзе, бабуля чытала малітву, зачыняла аканіцы і паліла сухія галінкі спасіцвету. Гаркаваты травяны дым ахутваў пакоі супакойваў, суцяшаў. Ніхто не ўпаўзе ўпотай, ніхто не сцягне за нагу з ложка, не ўгрызецца ў шыю, спі, Блерта, спі. Моль таксама не любіла гэты пах, і зберажоныя шалі чакалі новых уладальніц. Пусцелі гусіныя кашалькі, а бабуля пасылала Блерту на пошту з пульхным канвертам, з чарговым унёскам у школу, дзе вучыўся малодшы братка Грэн.